Türkiye’de GDO’lar & Toplumsal Muhalefet

GDO tartışmaları dünyada 30 yıldan fazla bir süredir devam ediyor. GDO’lu ürünlere ülkelerin kültürlerine göre farklılaşan konularda karşı çıkışlar gözlemleniyor. Türkiye, Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’ne 1997’de, Cartagena Biyogüvenlik Protokolü’ne de 2004’te taraf olmasına rağmen Biyogüvenlik Kanunu’nu ancak 2010 yılında yürürlüğe koyabildi. Çevreciler, üreticiler, tüketiciler ve bilim insanlarından oluşan bir koalisyon GDO’ların insan ve çevre sağlığına risklerini, biyoçeşitliliğe olumsuz etkilerini vurgulayarak GDO’lu ürünlerin ekim ve ithalinin yasaklanması için toplumsal bir muhalefet yürütüyor. Dr. Barış Gençer Baykan, Türkiye’de GDO’ların ve ona karşı oluşan toplumsal muhalefetin kısa hikâyesini çıkaran yazısıyla, parça parça bildiğimiz GDO tarihçesini düzgün bir kronolojiye ve sistematiğe oturtmaya çalışıyor. Ama sorun daha bitmedi ve bir yandan da tarih yazılmaya devam ediyor. GDO’ların akibetini, yurttaşlar olarak hep beraber belirleyeceğiz.

Dr. Barış Gençer Baykan 

Bildiğiniz gibi Türkiye, Birleş­miş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’ni 1992 yılında imza­ladı. Sözleşme’ye 1997’de, Cartagena Bi­yogüvenlik Protokolü’ne de 2004’te taraf olan Türkiye Biyogüvenlik Kanunu’nu an­cak 2010 yılında yürürlüğe sokabildi.
90’lı yıllarda Türkiye’de genetiği değişti­rilmiş çeşitlerin tescili, üretim izni, sertifi­kasyonu ve tüketimi konularında çeşitli ta­rihlerde çıkarılan talimat ve yönetmelikler dışında kapsamlı bir mevzuat yoktu. 1998 yılında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nca “Transgenik Kültür Bitkilerinin Alan Denemeleri Hakkında Talimat” çıkarıl­dı ve aynı yıl yerel Tarımsal Araştırma Enstitüleri, tarımsal biyoteknoloji şirket­lerinin genetiği değiştirilmiş mısır ve pa­muk çeşitlerini deneme ekimine aldılar. Kamuoyuna bu araştırmaların nerede ve hangi yöntemlerle yapıldığı açıklanmadı. Ayrıca deneme ekimleri sonucunda gene­tik bulaşma, ürün verimi veya tarım ilaç­ları kullanımının azalıp azalmadığına dair hiçbir açıklama da yapılmadı. Öte yandan Ziraat Mühendisleri Odası’na göre 1998- 2009 yılları arasında mevzuat boşluğu ve denetim eksikliği yüzünden ABD, Kanada ve Arjantin’den 20 milyon ton genetiği değiştirilmiş soya, mısır ve pamuk ithal edildi.

GDO’lara Toplumsal Muhalefet
Dünyada GDO’lara karşı muhalefetin ön­cülü olarak kabul edebileceğimiz mücade­leler pestisit (böcek ilacı) kullanımının ya­saklanması, toksik atıkların denetlenmesi, endüstriyel tarımın yarattığı çevre kirlili­ğine dikkat çekmek ve küçük çiftçilerin desteklenmesini talep etmek üzerineydi. Türkiye’de 2004 yılına kadar benzeri mücadelelerin cılız da olsa varlığından söz edebiliriz. 1991’de S.O.S Akdeniz’in Menderes Deltası’nda pestisit kullanımına karşı düzenlediği kampanya, 1995’te yine S.O.S Akdeniz’in Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliği oluşturulurken yayınladığı “Eyvah, Çocuğum Hormonlu Bir Doma­tes” kitapçığı, Ağaçkakan dergisinde yer alan Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’ne ve Consumers International örgütünün GDO’lara karşı kampanyasına dair haber ve çeviriler bunlardan bazıları. 2003’ün Aralık ayında Fethiye’deki AKÇEP (Ak­deniz Çevre Platformu) toplantısında GDO konusunda bir oturum düzenlendi; dünyada ve Türkiye’de GDO’ların mev­cut durumu ele alınarak bu konuda bir çalışma yapılması hedeflendi. Beş kişilik bir çalışma grubu iki ay süren bir faaliyet sonunda hazırladığı GDO’larla ilgili “Ya­şam Patentlenemez” başlıklı 18 sayfalık metin Şubat 2004’te ilgili kurum, kuruluş ve kişilerle paylaşıldı. Hemen arkasından metin internet üzerinden imzaya açıldı ve Mart ayında 30’a yakın üretici, tüketici ve çevre örgütünün katılımıyla “GDO’ya Hayır Platformu” kuruldu. Platform imza kampanyaları, sokak protestoları ve panel­ler düzenledi; “GDOlar ve Sağlığımız” ve “Tüketici Rehberi” başlıklı yayınlar yap­tı. Ankara’da ve İzmir’de yerel STK’ların katılımıyla eşgüdüm toplantıları düzenlendi. Milletvekilleri aracılığıyla Tarım Bakanlığı’na soru önergeleri verdi, partiler ve bakanlıklar nezdinde lobi faaliyeti yürüttü. Platformun bileşenleri çevre ve tüketici örgütleri, o dönem Biyogüvenlik Kanunu oluşturulmasına yönelik düzenlenen Ulusal Biyogüvenlik Geçici Komitesi toplantılarına katıldı. Devlet Planlama Teşkilatı raporlarına biyogüvenliğin sağlanmasına yönelik savlar iletildi.
GDO’ların Türkiye medyasında büyük çapta yer bulması ise, Mayıs 2004’te uluslararası çevre örgütü Greenpeace’in, Arjantin’den yola çıkan, Global Wind adlı GDO’lu soya yüklü geminin rotasının Türkiye olduğunu ortaya çıkarmasıyla oldu. Gemi Arjantin’den aldığı yükü Brezilya’ya getirirken 4 Mayıs’ta Greenpeace eylemcileri tarafından durdurulmuş ve Paranagua limanına sokulmamıştı. Sivil toplum örgütleri, Türkiye’de GDO’ların yasayla düzenlenmediği ve GDO’lu ürünlerin Türkiye’ye sokulmasının yasadışı olduğuna dair beyanatlar vererek konuyu gündemde tuttular.
Aslında Türkiye’de 2004 yılında gelişen bu hareket Avrupa’daki GDO karşıtı hareketin ikinci dalgasına rastlıyor. İlk dalga protestolar, ABD’de geliştirilen genetiği değiştirilmiş tarım ürünlerinin Avrupa Birliği ülkelerine ihracının başladığı 1996 yılında gerçekleşmişti. Avrupa’da 2003 yılında protestoları başlatan olaysa, 2003 yılında, dünyanın en çok genetiği değiştirilmiş ürün üreten ülkelerinden ABD, Kanada ve Arjantin’in, Avrupa Birliği’nin GDO konusunda uyguladığı politikaların, uluslararası ticaret kurallarına aykırı olduğu gerekçesiyle Dünya Ticaret Örgütü – WTO nezdinde dava açmasıydı. Friends of the Earth International (Yeryüzü Dostları) adlı çevre örgütü dünyada 35 milyon kişiyi temsil eden, aralarında Action Aid Alliance, Public Services International, Public Citizen, The International Gender and Trade Network, Confédération Paysanne, The Indian Research Foundation for Science, Technology and Ecology gibi 350 kuruluşun desteğiyle “WTO – Hands Off Our Food DTÖ – Gıdamızdan Elini Çek” adlı kampanyayı başlattı.
2003-2004 yıllarında dev bir domates balonu, Belçika, İspanya, Hırvatistan, Macaristan, Polonya, Danimarka, Fransa, Hollanda, Almanya, Gürcistan, Kıbrıs, Ukrayna ve Polonya semalarında dolaştı ve dünyada milyonlarca imza toplanarak, ülkelerin ulusal meclislerine ve DTÖ’ye iletildi. Uluslararası GDO ticareti düzenlemelerinde kararların, Dünya Ticaret Örgütü’ne değil, Birleşmiş Milletler Biyogüvenlik Protokolü’ne uygun olarak alınması temel taleplerden biriydi.
Hemen aynı tarihlerde, 2 Ekim-2 Kasım 2004’te, Canavar Domates Kampanyası, Türkiye çapında 15 ilde (İstanbul, İzmit, Bursa, İzmir, Muğla, Denizli, Antalya, Adana, İskenderun, Antakya, Diyarbakır, Tunceli, Trabzon, Samsun ve Ankara) GDO’ya Hayır Platformu, Heinrich Böll Stiftung Türkiye Temsilciliği ve Friends of the Earth Europe’un (Avrupa Yeryüzü Dostları) işbirliğiyle gerçekleştirildi. O yıl­larda GDO’lar Türkiye’de sadece üniver­site, ilgili bürokrasi ve tarımsal biyotek­noloji şirketlerinin temsilcileri tarafından ele alınıyordu. Platformun temel talepleri, GDO’ların Türkiye’ye girişinin yasaklan­ması ve Ulusal Biyogüvenlik Yasası’nın bir an önce çıkarılmasıydı. Kampanya bo­yunca Türkiye’nin her yerinden toplanan 100 bine yakın imza TBMM’ye iletildi. Ta­rım Bakanlığı’ndan yapılan GDO deneme ekimlerinin kamuoyuna açıklanması, ithal tarımsal ürünlerin denetiminin sıkılaştırıl­ması ve gümrüklerde laboratuvar açılması talep edildi.

Sorunlar ve Çözümler:  Küresel, Ulusal ve Yerel
Kampanya öncesi ve sırasında GDO’lar biyoteknoloji, tarım, sağlık, biyoçeşitli­lik, çevre ve uluslararası ticaret konula­rında küresel düzlemde anlamlandırıldı. GDO’ların yaratacağı sorunların küresel olduğu ve ulusötesi aktörlerin farklılaşmış seviyelerde GDO’ların yaygınlaşmasından sorumlu olduğu vurgulandı. Küresel sis­tem, kapitalizm, ABD, Dünya Ticaret Ör­gütü, Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, Avrupa Komisyonu, Avrupa Gıda Güven­liği Otoritesi, Monsanto, Cargill, Dupont, Syngenta ve Bayer farklı oranlarda soru­nun yaratıcıları olarak görüldü. GDO’ları konu alan uluslararası biyoteknoloji mü­zakereleri, ticaret anlaşmaları, patentlen­me süreçleri, fikri mülkiyet davaları ve bilimsel araştırmalar çerçevesinde ulus­lararası ekonomik ve politik süreçlerin ulusal politikaya olası etkileri değerlen­dirmeye çalışıldı. Sorunun çözülmesi için yapılması gerekenler ve bunun için yaratı­lacak strateji ve taktikler daha çok ulusal düzeydeydi. Platformun temel talepleri GDO’ların Türkiye’ye girişinin yasaklan­ması ve Ulusal Biyogüvenlik Yasası’nın bir an önce çıkarılmasıydı. Bu doğrultuda kampanyaların hedefinde TBMM, döne­min Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, daha az ölçüde de Çevre ve Sağlık Bakanlıkları vardı. Kampanya boyunca Türkiye’nin her yerinden toplanan 100 bine yakın imza TBMM’ye iletildi. Tarım Bakanlığı’ndan, yapılan GDO deneme ekimlerinin kamuo­yuna açıklanması, ithal tarımsal ürünlerin denetiminin sıkılaştırılması ve gümrükler­de laboratuvar açılması talep edildi.
Sorunun çözülmesi için hangi saiklerle harekete geçilmesine ve eylemlerin na­sıl meşru kılınacağına dair söylemler ise ağırlıkla yerel düzeydeydi. Türkiye’de GDO’lu ürün ekimine izin olmadığı ve yasadışı ekim söylentileri de tespit edile­mediği için, GDO’lu ürünler herhangi bir yerel bölge ile özdeşlemiş değildi. Kam­panya süresince etkinliklerin düzenlen­diği tarımsal üretim merkezlerine yakın il ve ilçelerde gerek GDO’ların o bölgeye özgü ortaya çıkabilecek riskleri vurgu­landı, gerekse geçmişte olan veya süren çevresel ve tarımsal problemlere deği­nildi. Örneğin domateste önemli bir üre­tim merkezi olan Denizli’de GDO’ların yerel domates üretimini ve ihracatını olumsuz etkileyeceği; Adana, Tarsus ve İskenderun’da Çukurova’da yapılan yo­ğun tarımdan dolayı yaşanan kirliliğin artacağı; Samsun’da yerel tarımsal biyo­çeşitliliğin kaybı ve ilde büyüyen organik tarım potansiyelinin GDO’lar yüzünden yitirileceği konuları işlendi ve yurttaşla­rın bu risklere karşı GDO’ların yasaklan­masını talep etmeleri istendi.
Trabzon’da ise toplumsal hafızada hâlâ canlı olan 1986 Çernobil nükleer felake­tinin Karadeniz bölgesindeki olumsuz sonuçlarına referans vererek GDO’ların insan sağlığı açısından yaratabileceği riskler vurgulandı. Bursa’da Cargill’in nişasta bazlı şeker üretimi için ABD’den ve Arjantin’den ithal edilen mısırların GDO’lu olma riski daha somut bir müca­dele olarak ele alındı ve şirketin tarım ara­zisine yaptığı işletmenin hukuksuzluğuna dair yürütülen mücadele ile birleşti. Yerel yönetimlerin tarım ve politika oluşturma­da gücü olmadığından yerelde yürütülen kampanya ulusal düzeyde karar vericileri etkilemeye yönelikti. Ayrıca yerelde varo­lan gıda kültürüne de sıkça vurgu yapıldı. Doğal gıdalar, kaybolmaya yüz tutmuş yerel tatlar, gıdaların tarımsal süreçleri­ne etkisi gibi konuşmalar kampanyanın yapıldığı yerlere göre değişiklik gösterdi. Büyükşehirlerde söylemler tarımsal üre­timden tüketime, bilimsel araştırmalara ve bürokrasiye yönelirken. Kampanyanın başladığı İstanbul’da, medyanın da ilgisiy­le konu bilim insanlarının eşliğinde tartı­şıldı. Merkezi İstanbul’da bulunan çevre örgütleri de gıda üzerinden GDO konu­sunda farkındalığı artırmak için çalıştı­lar. Kampanyanın son durağı Ankara’da Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na hitaben 1998 yılından itibaren işlenmiş ve ham­madde olarak pek çok GDO’lu ürünün, kontrolsüz, denetimsiz, yasadışı yollarla girdiği, 1998-2004 arası altı yıl boyunca Ulusal Biyogüvenlik Komitesi toplantıla­rı düzenlenmesine rağmen Biyogüvenlik Yasası çıkartılmasının sürüncemede bıra­kıldığı vurgulanarak acil olarak GDO’ların yasaklanmasını içerecek bir Biyogüvenlik Yasası talep ettiler

Biyogüvenlik Kanunu’na doğru
Dört yıllık bir süreçten sonra hala Biyo­güvenlik Kanunu çıkmamış olmasından dolayı GDO’ya Hayır Platformu, Mart 2008’de “Biyogüvenlik Hemen Şimdi, Gıda Tohum Haktır” başlıklı bir kampan­ya açtı. Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde 2004 yılındaki ülke turuna benzer bir or­ganizasyon düzenlendi. 2008 Nisan – 2009 Ekim GDO’ya Hayır Platformu Bursa (İne­göl, Eskikaraağaç, Gölyazı, Gemlik), Anka­ra, İzmir-Dikili, Balıkesir (Erdek, Edremit, Bandırma) İstanbul, Silivri, Tunceli, Gök­çeada, Denizli ve Samsun’da Mısır Turu düzenleyerek Biyogüvenlik Kanunu’nun bir an önce oluşturulması için çağrı yap­tı. Diğer yandan farklı kitle örgütleri ile beraber 12 ve 19 Nisan 2008 tarihlerinde Ankara’da Biyogüvenlik Çalıştayı düzen­ledi ve Biyogüvenlik Yasa Tasarısı ha­zırlayarak Meclis’e sundu. Ayrıca Mayıs 2008’de yine Ankara’da “Gıda Egemenliği ve Biyogüvenlik Forumu” başlıklı forum ve atölye çalışması düzenledi. Uluslarara­sı bir katılımla gerçekleşen çalışmada to­hum hakkı, halk sağlığı, gıda egemenliği ve biyogüvenlik konularında çalışmalar yapıldı.
Türkiye’nin biyogüvenlik politikalarının çerçevesi uzun yıllar boyunca talimat ve yönetmeliklerle belirlenmeye çalışıl­dı. 2009 yılında da henüz Biyogüvenlik Yasası çıkmadan “Gıda ve Yem Amaçlı Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organiz­malar ve Ürünlerinin İthalatı, İşlenmesi, İhracatı, Kontrol ve Denetimine Dair Yö­netmelik” yürürlüğe girdi. Yönetmeliğin amacı, insan yaşamı ve sağlığı, hayvan sağlığı ve refahı, tüketici çıkarları ve çev­renin en üst düzeyde korunması için ge­netiği değiştirilmiş organizma ve ürünler ile bunları içeren gıda ve yem maddeleri hakkında karar verme, işleme, ithalat, ih­racat, izleme, tescil, etiketleme, kontrol ve denetim ile ilgili usul ve esasları belir­lemekti. Yönetmelik 20 Kasım 2009, 20 Ocak 2010 ve 28 Nisan 2010 tarihlerinde üç kez değiştirildi. Bu değişikliler GDO’lu ürünlerin bebek mamalarında yer alıp al­mayacağı, gıda ve yemin GDO’lu kabul edilip edilmemesinde esas alınacak eşik değeri, Biyogüvenlik Kurulu’nda Bakan­lık temsilcilerinin yer alıp almayacağı, antibiyotiğe direnç geni taşıyan GDO’lu ürünlerin ithalatının yasaklanmasına ve ürünlerde GDO’suz etiketi kullanılıp kul­lanılmayacağına dairdi.

Gıdada ve Yemde GDO başvuruları
Kanun yürürlüğe girdikten sonra ilk it­halat başvuruları GDO’lu yemler için yapıldı. Ocak 2011’de Beyaz Et ve Yem Sanayicileri üç GDO’lu soya çeşidinin it­hali için Biyogüvenlik Kurulu’na başvur­du ve onay aldı. 2004 yılından itibaren Tarım Bakanlığı ve TBMM nezdinde lobi çalışması yürüten ve kamuoyunda olu­şan tepkiyi bu kurumlara yönelten GDO karşıtı hareket, yasa gereği Biyogüvenlik Kurulu’nun hazırladığı bilimsel komite raporlarının Türkiye Biyogüvenlik Bilgi Değişim Mekanizması vasıtasıyla kamu­oyu görüşüne açması zorunluluğunu değerlendirerek yurttaşların düşünce ve endişelerini Biyogüvenlik Kurulu’na ilet­meye başladı. Ekim 2011’de GDO’ya Ha­yır Platformu bileşenlerinden Ziraat Mü­hendisleri Odası ve Greenpeace, kamuoyu görüşü alım tarihi bitmeden Biyogüvenlik Kurulu’na GDO’lu mısır çeşitlerinin ithali­ne izin verilmemesi için topladıkları 100 bin imzayı ilettiler. Fikir Sahibi Damak­lar / Slow Food Türkiye, sosyal medya­da Türkiye’nin önde gelen 24 et, süt ve yumurta üreticisine hitaben başlattığı “GDO’lu yem kullanıyor musunuz?” adlı kampanyada tüketicileri bu firmalara yön­lendirerek ürünlerinde GDO’lu yem kulla­nıp kullanmadıklarını sorgulamalarını ta­lep etti. Tepkilere rağmen Aralık 2011’de Türkiye Yem Sanayicileri Birliği Derneği İktisadi İşletmesi, Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçıları Birliği Derneği İktisadi İşletmesi (BESD-BİR) ve Yumurta Üreti­cileri Merkez Birliği’nin (YUM-BİR) 13 GDO’lu mısır çeşidi ve ürünlerinin hayvan yemlerinde kullanılması amacıyla yaptığı başvuru kabul edildi.

Yem sanayicilerine GDO’lu yem izninin çıkmasından sonra Türkiye Gıda ve İçe­cek Sanayi Dernekleri Federasyonu da, gıda olarak kullanılması amacıyla 29 GDO’lu ürünün ithalatına izin verilmesi için Biyogüvenlik Kurulu’na başvuruda bulundu. Greenpeace, Nisan 2012’de ta­rım ürünlerinin laboratuvarda üretilen çe­şitler haline gelmesi, GDO’ların tohum ve kimyasal ilaç üreticisi çokuluslu şirketlere bağımlılığı artırarak, geleneksel çiftçilikte ve yerel türlerin kullanımında olumsuz etkilere neden olduğunu ileri sürerek “Yemezler” adıyla bir kampanya başlattı ve gıda şirketlerinden markalarına GDO bulaştırmamalarını talep etti. GDO kar­şıtı hareket ilk dönemde GDO’lu tohum üreten biyoteknoloji şirketlerini hedef alırken Biyogüvenlik Kanunu çıktıktan sonra, dikkatini GDO’lu gıdaları ithal ede­cek ve ürünlerinde kullanarak pazara çı­karacak gıda şirketlerine yöneltti.

Türkiye’de gıda üreticilerinin, GDO’lar konusunda toplumsal kabul olma­masını gözeterek markalarını GDO’lar ile özdeşleştirme­mek için başvurularını kendi adlarıyla değil de kurdukları üst der­nek ve federasyon­lar adına yapmaları, hukuki açıdan sıkça eleştirildi. Sosyal medya araçlarının etkili kullanımıyla kısa sürede 300 bin imza toplanarak başvuruların geri çe­kilmesi talep edildi. TGD ise gıda amaçlı 29 GDO’lu genle ilgili başvurusunun so­nuçlanmasına bir hafta kala, 15 Ağustos 2012’de geniş toplumsal tepki yüzünden başvurusunu geri çekti. Aynı zamanda Ünak Gıda’nın da gıda amaçlı üç soya baş­vurusunu geri çekmesiyle gıdada GDO’lu ürün başvurusu kalmadı. Yemde ise, ithali onaylanan ürünlere ek olarak genetiği de­ğiştirilmiş yem olarak kullanılacak üç kol­za ve bir şekerpancarı çeşidi ile ethanol olarak kullanılacak 22 çeşit mısır başvuru­su yapılmış durumda. Son dönemde sivil toplum örgütlerinin tepkisini çeken nokta ise, GDO’lu yemlerle beslenmiş hayvanlar­dan elde edilen ürünlerin etiketlenmesine dair bir mevzuat olmamasıydı. Tüketicinin seçme hakkının korunmadığı ve tüketilen gıdaların içeriğinin bilinmemesine dair bu boşluk hakkında, Gıda, Tarım ve Hayvan­cılık Bakanı Mehdi Eker, et, süt, yumurta ve peynir gibi hayvansal ürünlerin GDO’lu yemle beslenmiş hayvanlardan elde edil­mesi halinde etiket koşulu getirileceğini ifade etmişti.
Anlaşılan o ki, önümüzdeki dönem sivil toplum çabaları GDO’lu yemlerle besle­nen hayvanların ürünlerinin etiketlen­mesi üzerine yoğunlaşacak. Toplumsal baskı GDO’lu gıda başvurularını geri çek­tirdi. Bakalım GDO’lu yemlerde sonuç ne olacak?

EKOIQ Dergisi Ocak 2013 Sayı: 25