E-Okuyucu, Basılı Kitaba Karşı!

Apple’ın iPad’i ve Amazon’un Kindle’ı gibi, kütüphaneler dolusu kitabı elektronik formatta okumaya yarayan cihazlar (e-okuyucu) karşısında kimi kitapkurtlan, basılı eserlerin günün birinde antika kalıntılara dönüşüp dönüşmeyeceğini merak ediyor. Konuyla ilgili bir başka önemli soru da e-okuyucuları mı, yoksa eski moda kitapların mı daha çevre dostu olduğu.
Bu soruya bir cevap bulabilmek için, herhangi bir ürünün, kağıt yapımı için kesilen ilk ağaçtan, kitabın cildinin çöplükte çözülmeye başladığı güne kadar, ömrünün her aşamasındaki ekolojik etkisini ölçen Yaşam Döngüsü Analizini (YDA) ele aldık. Bu yöntem sayesinde kitap okumanın en yeşil yolunu belirlememiz mümkün olabilir.
E-okuyucular üzerine bir not: Bu ürünlere dair kimi teknik detaylara -özel ekranlarının nasıl üretildiği gibi- ulaşmak mümkün değil. Ayrıca e-okuyucularm yapılan da birbirinden oldukça farklı. O yüzden, tahminlerimizin dayanak noktası olarak mevcut bilgilerimizi kullandık.

1. Adım: Malzemeler
Bir e-okuyucu için yaklaşık olarak 16.5 kg minerale ihtiyaç duyuluyor. Bu minerallerin arasında, genellikle Afrika’nın savaş yüzünden mahvolmuş bölgelerindeki maden ocaklarından çıkartılan, kolumbit-tantalit (koltan) gibi eser miktarda egzotik metaller bulunuyor. Ancak entegre devrelerinde kullanılan yonga plakalarının imalatında ortaya çıkan atıkları tutacak katı atık sahaları inşa etmek için asıl olarak kum ve çakıl kullanılıyor. Bir e-okuyucu için aynı zamanda, bataryasını ve baskı devre kartını üretmek ve devrelerde eser miktarda kullanılan altın gibi metalleri inceltmek için 79 galon suya ihtiyaç duyuluyor.
Geri dönüşümlü kâğıt kullanılarak yapılmış bir kitap içinse, yarım kilo mineralin yaklaşık üçte ikisi harcanıyor. (Burada en çok yararlanılan mineral, genellikle malzemelerin tedarik zinciri boyunca taşınmasında kullanılan yollara dökülen çakıl.) Üstelik preslenip yüksek ısıda kurutularak kâğıda dönüştürülen kâğıt hamurunu bulamaç haline getirmek için sadece 2 galon suya gereksinim var.

2. Adım: Üretim Fosil Yakıtlar:
E-okuyucunun imalatında, geniş bir elektronik tedarik zincirinin yanı sıra, 100 kilowatt-saat fosil yakıt kullanırken, 66 kg karbondioksit emisyonuna yol açıyor. Geri dönüşümlü olan veya olmayan tek bir kitabın sayfalarını biçimlendirmek ve kurutmak için ihtiyaç duyduğu ener-jiyse sadece 2 kilowatt-saat ve e-okuyucunun üretiminden 100 kat daha az sera gazına neden oluyor.
Sağlık: Buradaki mukayese birimi “yeti kaybına uyarlanmış yaşam yılıdır”; yani, herhangi bir kimsenin, örneğin, havaya, suya ve toprağa üretimin herhangi bir aşamasında karışan zehirli maddelere maruz kalması yüzünden yeti kaybına uğradığı süredir.
Hem kitap hem de e-okuyucuda sağlık için asıl tehdit, akciğerlerimizin derinlerine kadar yerleşerek astım ve kronik öksürme gibi rahatsızlıkları daha da kötüleştiren ve vaktinden evvel ölüm riskini artıran kükürt oksit ve nitrojen gibi partikül emisyonlarından kaynaklanmaktadır. Bir adet e-okuyucu üretmenin sağlığa olumsuz etkilerinin, tek bir kitabın yapımından 70 kat daha fazla olduğu tahmin edilmektedir.

3. Adım: Nakliyat
Eğer internet üzerinden bir kitap siparişi verirseniz ve kitabın elinize geçmesi için de 800 kilometrelik bir uçak yolculuğu gerekirse, bu durumun yol açacağı kirlilik ve atıklar, daha önce kitabın yapımında neden olunan kirlilik ve atığa kabaca eşit olacaktır. Arabanıza atlayıp kitapevine kadar 8 km yol yapsanız ve aynı yolu geri dönseniz, kitabın üretiminde neden olunan kirlilik ve kaynak tüketiminin 10 katı kadar bir etkiye neden olacaksınız. Bir e-okuyucunun imalatının sağlık üzerindeki zehirli etkilerinin eşdeğerini yaratmak isterseniz, arabanızla yaklaşık 500 km ötedeki bir dükkâna gitmeniz gerekir ancak aynı etkiye, hatta daha da fazlasına, her yeni bir kitap satın aldığınızda arabanızla alışveriş merkezine giderek de neden olabilirsiniz.

4. Adım: Okumak
Eğer gece yatağınıza uzanıp birkaç saat kitap okumaktan keyif alıyorsanız, ampulün harcayacağı enerji, ekranının enerji verimliliği oldukça yüksek olan e-okuyucuyu şarj etmek için gerekli olandan daha fazla olacaktır. Ancak kitabı gün ışığında okursanız, kitabın üstünlüğü elbette daha fazla.

5. Adım: Elden Çıkarmak
Eğer e-okuyucunuz gelişmekte olan ülkelerdeki, aralarında çocukların da bulunduğu işçilerin elinde parçalanna ayrılarak yasadışı bir şekilde “geri dönüştürülecek” olursa, bu işçiler bir dizi zehirli maddeye maruz kalacaktır. Eğer aynı işlem son teknoloji işlemler aracılığıyla yapılacak olursa – örneğin, atıklar, türünün en iyi emisyon kontrolleriyle ve metallerin geri kazanımıyla yüksek ısıda yakıIırsa – işçilerin “yeti kaybına uyarlanmış yaşam yılı” süresi çok daha az olacaktır.
Eğer kitabınız bir çöp sahasını boylayacak olursa, kitabın çözülmesi sırasında üreteceği küresel ısınma emisyonları ve yerel su sistemleri üzerindeki zehirIi etkiIeri, üretimi süresince neden olduğunun iki katını aşacaktır.
Bu matematiğin bir kısmı iyileşme gösteriyor. Gittikçe daha fazla kitap petrol bazlı değil, soyabazlı mürekkeplerle; geri dönüşümlü veya endüstriyel ormanIardan eIde ediIen ve beyazlatmak için klor gibi zehirlerin kullanılmadığı kâğıt hamuru imalathanelerinde üretilen kâğıtlara basılıyor. Elektronik endüstrisi de zehirli kimyasalların kullanımını azaltmaya ve yaygın tedarik zincirlerindeki çalışma koşullarını ve işçi güvenliğini iyileştirmeye çabalıyor.
O halde, başabaş kalmak için e-okuyucunuzdan kaç kitap okumanız gerekiyor?
Fosil yakıtlar, su kullanımı ve mineral tüketimi göz önüne alındığında, bir e-okuyucunun etkisi kabaca 40-50 kitaba eşit. Küresel ısınmaya etkisi ise yaklaşık 100 kitabın üretimine eşdeğer. İnsan sağlığı açısından sonuçlarına bakıldığmdaysa, sayı ikisinin arasında bir yerde kalıyor.
Her şey hesaba katıldığmdaysa kitap okumanın ekolojik açıdan en erdemli yolu, en yakmmızdaki kütüphaneye yürümekten geçiyor.

idefix Genel Müdürü Mehmet inhan:
“Zor Bir Mukayese”
İnternetten kitap satışı konusunda Türkiye’nin öncü firmalarından idefix, kısa bir zaman önce bir basın toplantısıyla e-kitap satışına başladığını duyurdu. Şirketin Genel Müdürü Mehmet İnhan’a, Goleman ve Norris’in yazısını yolladık ve fikirlerini sorduk.
Goleman ve NORRIS’in verdiği bilgiler, “hangisi daha çevreci” kıyaslamasını daha sağlıklı yapmak için gerçekten çarpıcı ve önemli. Mevcut koşullarda petrokimya türevi plastik, silikon vesaire malzemeden üretilmiş cihazlar gerçekten de dönüşümlü kâğıttan daha çevreci olmayabilir. Kâğıdın dönüşümlü olup ağaç kesilme oranını en aza indirdiği varsayımıyla.
Nitekim dünyada petrol bittiği zaman asıl sorun enerjide yaşanmayacak bence. Güneş daha 5 milyar yıl bize bol bol enerji sağlıyor olacak. Asıl sorun, bizi bu kadar çevrelemiş olan plastik ve petrokimya türevi malzemenin alternatifini nasıl üreteceğimiz. Bu alanda gerçek anlamda çevreci alternatiflerin çok hızlı bir şekilde geliştiriliyor olması gerekiyor.
İşin ilginci, elektronik mürekkep konusunu 5-6 yıl önce bir vesileyle Zülfü Dicleli‘den duyduğumu ve bu konuda sohbet ettiğimizi hatırlıyorum. Şimdi e-mürekkep ekranlı cihazlara kitap dağıtma işinin içinde buldum kendimi ve siz de yakında e-kitaplannızı, e-dergilerinizi yayınlıyor olacaksınız. Velhasıl teknoloji de çok hızlı gelişiyor.
Ancak mukayese yaparken şu hususu da unutmamak lazım. E-kitabın okunacağı tek mecra e-ink cihazlar değil.
E-kitaplar, bilgisayarlarda, mobil cihazlarda iPad gibi yeni nesil iletişim gereçlerinde de okunacaklar. Bu cihazlar zaten başka amaçlar için de üretilmiş olduğundan ve sadece e-kitap okumaya münhasır olmamaları nedeniyle kâğıt alternatifi ile birebir karşılaştırmak çok sağlıklı olmayabilir. O zaman bilgisayarların tüm diğer fonksiyonlarının fiziksel dünyadaki karşılıklarının çevresel etkilerini de hesaba katmak gerekecektir. Velhasıl zor bir mukayese. Demirel olsa şöyle derdi: Kütüphane vardı da biz mi gitmedik!