Erken Yaşta ve Önlenebilir Nedenlerle Ölmemek için Dirençli, Sağlıklı Şehirler ve Konutlar

Türkiye’nin mevcut risk haritaları üzerine dirençli şehirler ve konutlar inşa etmek için gerçekten mücadele gücü yüksek olmalı. Yüksek teknoloji, kalifiye insan gücü, maliyetleri karşılayabilecek bütçe, beklenen riskler karşısında ölüm ve hastalık oranlarını hızla azaltmaya yetecek zaman gerekiyor.

YAZI: Prof. Dr. E. Didem EVCİ KİRAZ, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD. Öğretim Üyesi, Disiplinlerarası Çevre Sağlığı Anabilim Dalı Başkanı

Büyük bir heyecanla hazırlanmıştık. Danışma Kurulu üyesi olduğum Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği (SKB) davetiyle; 5-7 Şubat 2023 tarihlerinde İstanbul/Bahçelievler Belediyesi, Belediye Başkanı Dr. Hakan Bahadır’ın ev sahipliğinde, SKB’ye üye belediyelere “Şehir Sağlık Profili ve Şehir Sağlığını Geliştirme Planı Hazırlama Eğitimi” verecektik. Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı mezunlarımız, halk sağlığı uzmanı, Uzm. Dr. Selen Gürsoy Turan ve Uzm. Dr. Esra Çelik “Sağlık Riskleri ve Etkilenebilirliğin Ölçülmesi: Sağlığın Belirleyicileri (Demografi, Çevre, Sosyal ve İklim Belirleyicileri)”; Uzm. Dr. Çiğdem Yılmaz Aydın “Yerele Özgü Şehir Sağlık Profili” ve halen uzmanlık öğrencimiz olan Arş. Gör. Dr. Hayriye Çisem Akyıldız “Şehir Sağlık Profili Nasıl Hazırlanmalı?” sunumları ile eğitici olacaklardı. Ben de “Şehir Sağlığı Kavramı, Şehrin Sağlığını Ölçmek ve Geliştirmek” ve “İklim ve Sağlık” sunumlarımla katılacaktım. Nalan Fidan Bursa, Mehmet Can Yılmaz Nilüfer ve İnci Çalışkan Tepebaşı örneklerini ve Prof. Dr. Gül Sayan Atanur kent sağlık ilişkisine dair iyi örnekleri sunarak katkı vereceklerdi. 72 üye belediyeden 85 temsilcinin katılımı ile 5 Şubat 2023’te dirençli ve sağlıklı şehirler ve konutlar için konuşmalara başlamıştık. Eksiklerimiz, yanlışlarımız, yaptıklarımız, yapamadıklarımız, gelecek için beklentilerimiz ve ihtiyaçlarımızı tartışmaya başlamıştık. Covid-19 pandemisi sonrası ilk yüz yüze eğitimimiz olduğu için heyecanlıydık.

6 Şubat 2023 tarihinde Kahramanmaraş ve Gaziantep merkezli depremlerle uyandığımızda her şey için geçti. Dirençli ve sağlıklı şehirler ve konutlar yapılmamıştı; yapılanlar hatalı yapılanların altında kalmıştı; yapma planları gecikmişti; halk sağlığı açısından verilen tüm emekler boşa gitmiş, erken yaşta ve önlenebilir nedenlerle can kayıpları olmuştu. Ne yazık ki dirençli ve sağlıklı şehirler ve konutlar yapmayı öğretmek için en baştan, tekrar ve ruhen yorgun bir şekilde başlamak, devam etmek gerekiyordu.

“Keşke”ler Çok

Sağlık doğuştan kazanılmış bir haktır. Her şehir sakini sağlıklı bir yaşam ortamında yaşama hakkına sahiptir. Sağlıklı yaşam ortamını inşa edebilmek için neler yapılabilir?

• Bir bölgeyi şehirleştirmeden önce; bir şehre herhangi bir plan, proje, program, yatırım vb. kararı almadan önce“Sağlık Etki Değerlendirmesi” yapılması,
• Şehir ve konut planlamalarında çok disiplinli ve çok sektörlü, birlikte çalışılması,
• Hane, konut, şehir, bölge, ülke ve dünya düzeyinde tehlike, etki, etkilenebilirlik (duyarlılık ve uyum kapasitesi) ve risk analizlerinin yapılması; sağlık etki zincirlerinin ortaya konması,
• Deprem ile iklim sağlık etki zincirlerinin birlikte değerlendirilmesi, gerçek risklerin analiz sonuçlarına göre belirlenmesi, haritalandırılması, acil ve uzun erimli planlamaların buna göre yapılması,
• Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Sağlıklı Şehir Planlaması prensiplerine (şehir planlamalarında eşitlik, esenlik, sürdürülebilir kalkınma ve toplum güvenliğine vurgu yapılması, sağlık hususlarının planlama hedef, strateji ve faaliyetlerine yerleştirilmesi) uyulması,
• Hasta Bina Sendromu okuryazarlığının artırılması (hasta zemin, hasta taşıyıcı sistemler, kirletici yapı malzemesi, sağlıksız ve güvensiz iç mekan donanımları, dış ve iç ortam kirliliği, içinde yaşayan sakinlerini korumayan, hasta eden, sağlıklarını iyileştirmeyen, geliştirmeyen barınma alanları, erkenden sağlık sorunlarını tespit etmeyen konut izleme- kontrol sistemi, barınma alanlarının sağlığının korunmasında ve önlenmesinde rol oynamayan barınma, sosyal ve sağlık sektörü).

Kaldığımız Yerden Tekrar Devam Etmek

Dirençlilik mücadele gücü anlamına gelir. Türkiye’nin mevcut risk haritaları üzerine dirençli şehirler ve konutlar inşa etmek için gerçekten mücadele gücü yüksek olmalı. Yüksek teknoloji, kalifiye insan gücü, maliyetleri karşılayabilecek bütçe, beklenen riskler karşısında ölüm ve hastalık oranlarını hızla azaltmaya yetecek zaman gerekiyor.

Afetlerde erken toparlanma süresi ne kadar iyi yönetilirse, o kadar hızla sağlıklı ve güvenli yaşam sağlanabilir. “Erken toparlanma, acil bir durumdan sonra ortaya çıkan sorunların çözümünü içeren bir yaklaşımdır.” Erken toparlanmada amaç; insanların sağlıklı ve güvenli bir yaşam sürmeleri için gerekli olan temel koşulların sağlanmasıdır.

Temel koşullar şunlar:

• Su,
• Gıda (toplu beslenme hijyeni, gıda saklama, özel beslenme, çocuk ve yaşlı ve hasta beslenmesi vb.),
• Atık (insan, hayvan, ürün, enkaz vb.),
• Hijyen (tuvalet, banyo, sürekli su temini),
• Barınma,
• Akıl sağlığı,
• Sosyal dayanışma,
• Kış mevsimi için: Soğuğa bağlı hastalıklardan korunma,
• Yaz mevsimi için: Sıcağa bağlı hastalıklardan korunma,
• Sahipsiz cesetler ve mezarlık alanları dışındaki mezarlıkların kontrolü (vektörel hastalıklar, zoonotik hastalıklar, bulaşıcı hastalıklar),
• Isınma (ateş, ateş yanığı, karbon monoksit zehiri vb.) ve soğutma (soğutma olmamasına bağlı güneş çarpması, susuzluk, böbrek yetmezliği; kontrolsüz soğutmaya bağlı sağlık sorunları vb.),
• Afet bölgesinden uzaklaşma ihtiyacının karşılanması (lojistik).

Toparlanma sürecinden sürdürülebilir yaşama geçişte Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları gözetilmeli. Sağlık merkeze konmalı; hakkaniyetli yaklaşımla ve geleceği gören halk sağlığı vizyonuna sahip politikalarla devam edilmeli. 7 Nisan Dünya Sağlık Günü 2023 teması “Herkes İçin Sağlık”. Çok eski bir kavram olan herkes için sağlık, ortaya atıldığı yıllarda 38 hedefle ulaşılması zor bir yol olarak görüldü. 2001 yılında Sağlık Bakanlığı Herkese Sağlık Hedef ve Stratejiler’ni belirledi. Çevre sağlığının geliştirilmesi başlığı altında; “Hedef 9: 2020 yılına kadar toplumdaki bireyleri evde, okulda, işyerinde ve yaşanılan her yerde daha sağlıklı bir ortamda yaşama olanağına kavuşturmak” olarak benimsendi. Özel stratejilerinden biri dikkat çekici: “9.b.1. Kent planlarının etkili bir şekilde uygulanması için gereklidüzenlemelerin yapılması. Sağlıklı kent planlamalarının yüksek öğrenim eğitim müfredatına dahil edilmesi.” Şayet bu hedeflere ulaşılmadıysa veya bu hedefler unutulduysa, 7 Nisan 2023 teması vesilesiyle tekrar hatırlatmak istiyoruz.