Plastik Poşetler Tarih mi Oluyor?

Poşet denince aklımıza ilk ne geliyor. Alışverişte hayatımızı kolaylaştıran hafif, pratik ve işlevsel bir taşıyıcı mı? Öyle ya sonuçta plastik poşeti icat eden İsveçli bilim adamı Sten Gustaf Thulin’in aklındaki buydu muhtemelen. Yani poşetlerin yüksek kapasiteli, güçlü ama hafif bir taşıma gereci olması gerekiyordu. Thulin’in tasarımının ana fikri buydu. Ancak poşetler günümüzde dünyayı daha fazla kirletmekten başka ne işe yarıyor? Fazla mı iddialı bir soru oldu? İtalya’dan Kenya’ya, Zanzibar’dan Çin’e ve ABD’nin San Francisco kentine kadar birçok ülke ve bölgede plastik poşetlerin tamamen yasaklandığını söylesek ne dersiniz? Kullanım kolaylığı ve işlevselliği sayesinde 1960’lar boyunca plastik poşet fikri dalga dalga yayıldı. Poşet, tüketim toplumunun yeni sembolü haline gelmişti bile. Bu işten iyi ekmek çıkacağı da belli olmuştu. O kadar ki, Celloplast fikrin patentini 1965 yılında almışken aradan çok da fazla zaman geçmeden 1977 yılında ABD’nin en büyük petrokimya şirketlerinden Mobil, ABD patentini ele geçiriverdi. Georgia’lı bir işadamı olan Jack W. McBride (namı diğer Poşetadam) poşet imalatından ilk zengin olan işadamlarından oldu. Öte yandan 1980’lerin başına kadar plastik poşetler hayatımıza bu kadar fazla girmemişti. Plastik poşetleri mağazalarında kullanmaya ilk karar veren market zinciri, Cincinnati merkezli Kroger oldu.

Poşetler Erimiyor
Hafif malzemeden üretilen, dayanıklı, yırtılmayan ve erimeyen poşet fikri herkese cazip geldi. Tabii burada esas sorun yaratan anahtar kelime “erimeyen”. Plastik poşetlerin 100 ila 1000 yıl boyunca doğada çözünmeden kalabildiğini biliyoruz. Plastik poşetleri ideal kılan özelliklerden biri de hemen ulaşılabilir, her yerden edinilebilir oluşuydu. Gelin görün ki poşetler hakikaten “her yerde” görülebiliyor, kolaylıkla doğa içinde de serseri mayın gibi uçuşabiliyor veya tonlarca plastik poşet sağa sola yığılabiliyor. Bu noktada, plastik poşetler aynı zamanda tek kullanımlık olduğu için, sadece ABD’nin her yıl dışarı 100 milyar adet torba attığını düşürsek durumun vahameti anlaşılabilir belki. 2004 verilerine göre bu torba yığınının sadece yüzde 1’i geri dönüşüyor. Toplam çöpünün dörtte birini poşetler teşkil eden Kaliforniya eyaleti, sırf otoyol kenarlarındaki plastik atıklarını temizleyebilmek için 16 milyon dolar harcadı. Kaliforniya merkezli kâr amacı gütmeyen çevre kuruluşu “Butte Çevre Konseyi” (BEC) verilerine göre yollar, parklar ve kumsallardaki çöp yığınlarının yüzde 80’i plastik poşetler. Okyanusların her 2,5 kilometrekaresinde 46 bin parça poşet bulunduğu tahmin ediliyor. Doğa içinde çözünemeyen poşetler parçalarına ayrıldığında toprağın ve suyun yüzeyine zehirli maddeler salabiliyor. Vahşi doğa içinde bu poşetleri yanlışlıkla yutan hayvanlar da boğulup ölebiliyor. Bu şekilde en çok ölen hayvanların başında poşetleri denizanası zanneden deniz kaplumbağaları ve yunuslar geliyor. Resuablebags. com sitesine göre her sene 100 bin farklı kuş, balina ve fok türü poşet parçaları yedikleri için ölüyorlar. Parçaları yiyip ölen hayvanların bedenlerindeki poşet parçaları, onları yiyen başka canlıların bedenlerinde yollarına devam edebiliyorlar. Plastikten üretilen diğer her madde gibi poşetlerin imalatında da zehirli kimyasallar kullanılıyor. ABD Çevre Bakanlığı (EPA) verilerine göre plastik poşetlerin üretiminde kullanılan 47 kimyasalın 35’’i kanserojen özellikler taşıyor. Yine poşetlerin dayanıklılığını arttırmak için kullanılan DEHP maddesinin spermleri öldürdüğü ve sinir sisteminin üzerindeki olumsuz etkileri de uzun süredir biliniyor. Üretim sürecinde kullanılan bir gaz olan vinil klorid de karaciğer, beyin ve böbreklerde hasara yol açıyor.

Poşetler Şehirlerden Siliniyor
Plastik poşetlerin muhtelif zararları defalarca kanıtlanmış durumda. Bu yüzden birçok dünya ülkesi plastik poşetleri toptan yasaklama yoluna gidiyor. Dünyanın dörtte birinde poşetler ya yasaklandı ya da yüksek vergilerle sınırlandırıldı. Bu konuda en erken adım atan ülkelerden biri Çin oldu. Bilindiği üzere Çin çok uzun yıllar boyunca pek de öyle yeşil bir ülke sayılmazdı. Tam tersine kömür karası olarak nitelendirilebilirdi. 2008 yılının Eylül ayında mahkeme kararıyla plastik poşet kullanımı ulusal çapta yasakladı. Yasak başlayana kadar Çin poşet üretimi için yılda 37 milyon varil petrol kullanıyordu. Çin’in bu adımı 2010’daki Pekin Olimpiyatlarına hazırlık sürecinde imajını düzeltme adımı olarak yorumlandı ama daha sonra Çin’in Yeşil Yarışa sıkı bir giriş yaptığı anlaşıldı.
Plastik poşet yasakları özellikle Afrika’da yeni bir trend halini aldı. İlk olarak 2007 yılında 0,03 milimetre kalınlığındaki poşetlerin yasaklanılmasına çalışıldıysa da bu girişim başarı-sızlığa uğradı. 2008 yılında, Doğu Afrika Topluluğu (Kenya, Tanzanya, Uganda, Ruanda ve Burundi) ülkelerinden biri olan Kenya 2007 yılında, rüzgârla birlikte yüzlerce km mesafe kat edebilen 0,06 mm’den ince olan poşetlerin yasaklanmasına karar verdi. Kenya Ulusal Çevre Yönetim Merkezi (NEMA) Genel Müdürü Ayub Macharia, yasağın sebebini anlatırken “Tanrı dünyayı yaratırken bizim oraya sadece çiçekler ekmemizi istedi. Yönetim sorunları yüzünden topraklarımızın poşet ve ambalaj kâğıdı istilasına uğruyor olması bir problemdir ve bunu çözmek zorundayız” diyor.
Afrika’nın ilk Nobel Barış Ödülü sahibi bilim kadını Wangari Maathai, kampanyayı destekleyerek poşetlerin atık alanlarını ve kanalizasyon sistemlerini tıkayarak sıtmaya sebep olan sivrisinekler için üreme alanı oluşturduğunu açıkladı. Nitekim yıllarca büyük sellerle boğuşan Bangladeş plastik parçalarının kanalizasyonu tıkadığını bizzat yaşayarak öğrenmişti 2001 yılında çalışmalara başlayan Bangladeş 2002 yılının Mart ayında başkentte plastik poşet kullanımını tamamen yasakladı. Avrupa’da plastik poşetleri ilk yasaklayan ilk ülke ise İtalya oldu. İtalya’da poşet kanunu devreye girene kadar yıllık olarak kişi başına 300 torba düşüyordu. Bu rakam aynı zamanda Avrupa’nın poşet kullanımının beşte birine tekabül ediyordu. ABD’de poşet kullanımını tamamen yasaklayan ilk eyaletse San Francisco oldu. Tanzanya’da Poşete Hapis Cezası İtalya’da plastik poşet kullanmaya devam edenlere yönelik ne tür yaptırımlar uygulanacağı çok da netlik kazanmış değil. Hatta bu yüzden sözkonusu yasağın çok da uygulanamayacağını düşünenler bile var. Bu konuda en sert ceza veren ülkelerden biri Tanzanya. Tanzanya’da plastik poşet kullanmakta ısrar edenler yaklaşık 1016 dolar para cezasının yanı sıra altı ay hapis cezası na da çarptırılabiliyorlar. Çin ise yaklaşık 1500 dolarlık bir para cezası kesiyor. Poşeti tamamen yasaklamamış olan ülkelerin birçoğu da yüksek vergilendirme yöntemini seçiyor. Vergilendirme konusundaki en başarılı ülkeler ise İrlanda ve Hong Kong sayılıyor. İrlanda poşet başına yaklaşık 20 dolar cent vergi uygulayarak poşet kullanımını yüzde 90 düşürmeyi başardı. İrlanda ayrıca poşetler yüzünden biriken çöp yığınlarının hacmini de yüzde 95 düşürmeyi başardı. Hong Kong ise poşet başına 6 dolar centlik bir vergi koydu. Çin’de plastik poşet üreten birçok fabrika yeni uygulamadan pek memnun kalmadıysa da ulusal çapta 2 bin ma-ğazada süreç işlemeye başladı. Ayrıca bu uygulama ülkedeki bütün market zincirlerinde de uygulanıyor. Gelelim ülkemize… Türkiye’de naylon poşet yasağını ilk uygulayan Belediye Kadıköy oldu. Daha sonra sırasıyla İzmir Konak, Balıkesir Edremit ve Bursa Nilüfer ilçeleri de naylon poşet yasağını uygulamaya başladılar. İzmir Konak Belediye Başkanı Hakan Tartan, Dünya Çevre Günü olan 4 Haziran’dan itibaren üç ay boyunca esnafa 24 ayda çözünebilen biyopoşet ve pamuklu bez poşetler dağıttı. Konak Belediyesi, bir yıllık geçiş sürecinden sonra cezai yaptırımlar uygulamaya başlayacak. Bursa Nilüfer Belediyesi ise bez torba ve file kullanımını yaygınlaştırma kampanyasını 5 Haziran 2010 tarihinden itibaren başlattı. Yılbaşından itibaren plastik poşetler bütün Nilüfer ilçesinde yasaklandı. Birçok başka ilçe ve ilin de bu sürece hazırlandığına dair duyumlar geliyor. Darısı diğer il ve ilçelerin başına… Plastik poşetlerin hayatımızda faydadan çok zararı var. İlk olarak özellikle yoksulları kanser ediyor. Rüzgârla birlikte oradan oraya savruluyor. Kuşların kanatlarına, kaplumbağaları n boğazına takılıyor. Çöplüklerde çirkin yığınlar oluşturuyor. Kimilerinin dudak büktüğü çoğu Afrika ülkesinin plastik poşetleri rafa kaldıran ilk memleketler olması hepimiz için sıkı birer hayat dersi olabilir. Aslında bireysel düzeyde, bakkala veya markete gittiğimizde şu cümleyi kurmamız ilk adım için yeterli: “Poşet mi? Hayır almayayım”.

Kipa’dan “Ömür Boyu Çantalar”
Plastik poşetin inanılmaz zararlarına karşı, süpermarket zincirleri de çeşitli kampanyalarla harekete geçti. Bunlar arasında Kipa’nın “ömür boyu çantalar” kampanyası da dikkat çekiyor. Geçtiğimiz yıl düzenledikleri çeşitli kampanyalarla poşet kullanımını yüzde 17 oranında azalttıklarını açıklayan Kipa yetkilileri, 50 kuruş-3,5 TL arasında değişen fiyatlarla satışa sundukları beş farklı desen ve ebattaki çantalarıyla bu oranı 2011 yılında yüzde 70’e çıkarmayı hedeflediklerini açıkladılar. 50 kuruşa satılan “Ömür Boyu Çantaların” en cazip yanı, çantalar eskiyip kullanılmaz hale geldiğinde ücretsiz olarak değiştirilebilmeleri. Bu anlamda, yakın bir zamanda birçok üründe görmeye başlayacağımızı umduğumuz gibi, çantaları satın almıyor, kiralıyorsunuz. Böylece hem plastik poşet kullanımını azaltmış, hem de geri teslim ettiğiniz çantayı çöp yığınlarına değil, doğrudan geri dönüşüme teslim etmiş oluyorsunuz.

Rakamlarla Plastik Poşetler
ABD’de her sene kullanılan 10 milyar adet plastik poşet için 12 milyon varil petrol gerekiyor.
Plastik kirliliği yüzünden her yıl binlerce deniz hayvanı ve bir milyondan fazla kuş ölüyor.
Greenpeace verilerine göre denizlerdeki poşetlerden 267 farklı deniz canlısı türü çeşitli şekillerde etkileniyor.
Plastik poşetlerin sadece yüzde 1 ila 2’si geri dönüştürülüyor.
BM Çevre Programı’na göre Okyanusların her 2,5 kilometrekaresinde 46 bin parça poşet bulunuyor.

Bu Ülkelerde Poşet Yasak!
Bangladeş (2002’den itibaren)
Güney Afrika Cumhuriyeti (2003’ten itibaren)
Ruanda (2005’ten itibaren)
Tanzanya (2006’dan itibaren)
Zanzibar (2006’dan itibaren)
Uganda (2007’den itibaren)
Kenya (2007’den itibaren)
Çin (2008’den itibaren)
İtalya (2011’den itibaren)

Başarı Öyküleri
2002 yılının Ocak ayında Güney Afrika hükümeti poşet kullanımında yüzde 90’lık düşüş hedefini gerçekleştirmek için üreticilerin daha dayanıklı ve pahalı poşetler üretmesini zorunlu kıldı.
2002 yılının Mart ayında İrlanda hükümeti poşet başına 15 cent ek vergi koydu. Plastik poşet kullanımı yüzde 90 düştü.
Birçok üretici artık biyoçözünür, nişasta ve polimerden üretilen kompost edilebilir poşet ve polietilen yerine polilaktik asitten poşet imalatına başladı.
Kaynak: Worldwatch Institute