Sağlık için “Halk Sağlığı” Yaklaşımına İhtiyaç Var

“Şimdilik, 2030 yılına kadar bir yol haritası olarak kabul edilen ‘Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’ ile örtüşen bakış açıları öneriliyor. Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın (SKA) üçüncüsü, ‘Sağlıklı ve Kaliteli Yaşam’ olarak isimlendirilmiştir. Bu amacın hedefleri ve göstergeleri bireysel ve toplumsal sağlığın ölçümüne yönelik belirleyicilere odaklanmıştır.”

Yazı: Prof. Dr. E. Didem EVCİ KİRAZ

Deneyimlerimizle geleceği şekillendirmenin önemini vurguladığımız bu çağda ve aynı zamanda birbirini besleyen sinir ağları ile deneyimlenmeden gelişen olaylar zincirinin bir halkası olduğumuz bu gezegende, sağlıklı kalmaya çalışıyoruz. Geleceğin
sağlık anlayışı nasıl şekillenecek? Akıllı (smart) mı, akılsız mı olacak? Akıllı modelleri kurgulayanların sağlık bakış açısı ne olacak? Şimdilik, 2030 yılına kadar bir yol haritası olarak kabul edilen “Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları” ile örtüşen bakış açıları öneriliyor. Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın (SKA) üçüncüsü, “Sağlıklı ve Kaliteli Yaşam” olarak isimlendirilmiştir (1). Bu amacın hedefleri ve göstergeleri bireysel ve toplumsal sağlığın ölçümüne yönelik belirleyicilere odaklanmıştır. Halbuki SKA listesinde yer alan 17 amaç, 169 hedef, alt göstergelerin tümü sağlığın sosyal belirleyicileri ve göstergeleridir (2). Amaç 17’de “Amaçlar için Ortaklıklar” kurulması istenirken hedef olarak politika uyumunun geliştirilmesini önermiştir (Hedef 17.4). İşte bu hedef, “Her Politikada Sağlık” ilkesinin gerçekleşmesine yöneliktir. Ancak, sektör sınıflandırmaları yaklaşımlarıyla bu ilke kadük kalıyor. Sağlık bir sektör müdür? Sağlık sosyal sektör müdür? Sağlık etkietkilenebilirlik-risk değerlendirmesi çalışmalarında, sağlığın “çekirdek” (core) katman olarak ele alınması gerektiği ortaya çıkmaktadır (3). Bütün sektörler sağlığın etrafında şekillendirilmelidir.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 2020’ye doğru sağlık hedeflerini değerlendirdiği 2018 raporunda; erken ölümlerin azaltılması, yaşam beklentisinin uzatılması, sağlığın sosyal belirleyicilerindeki eşitsizliğin azaltılması, refahın artırılması, evrensel kapsamın ve sağlık hakkının sağlanması, sağlıkla ilgili ulusal amaç ve hedefler belirlenmesi taahhüdünü yenilemiştir (4). 2019’da ortaya çıkan Covid-19 Pandemisi, bu taahhütlerin erişilebilirliğini ve sürdürülebilirliğini tehlikeye sokmuştur.

Küresel Risk Raporu 2022

Küresel risklerin altında kaybedilen sağlığın resmi belgesi “Küresel Risk Raporu 2022”dir (5). Raporda belirtildiği üzere dünya nüfusunun %20’sine ev sahipliği yapan ve en yoksul olan 52 ülkenin sadece %6’sı aşılanmış durumdadır. Yeni halk sağlığı mücadele  metodolojileri geliştirerek nüfusun ve sistemlerin dirençliliğini artırmaya çalışan, geriye kalan %80 nüfusun pandemi karnesi de hiç iyi değil. Aslında halk sağlığı metodolojisi, gelişmelere açık olmakla birlikte yüzyıllar boyunca toplumların sağlığını korumaya, geliştirmeye ve tehlikeleri önlemeye yeterlidir. Önemli olan, geride kimseyi bırakmadan, sağlık için en iyiyi inşa etme çabası ve kararlılığıdır. Pandemi, iklim değişikliği etkileri, afetler sırasında ve sonucunda en çok üzerinde tartışılanlar şunlardır:

• Erkenden haberdar olamamak,
• Olayın ciddiyetini algılayamamak,
• Hızla yanıt verememek,
• Olay anını ve sonrasını yönetmede güçlük,
• Olaylar bittikten sonra sağlıklı ve güvenli yaşam ortamlarına kavuşamamak,
• Dirençsiz toplumlar ve sistemler,
• Kritik altyapıların ve bu yapılarda çalışanların kırılganlığı.
  

Destekleyici çevreler yaratarak yukarıda sayılanları problem olmaktan çıkarabiliriz. Nasıl?

• Erkenden haberdar etmek için “erken uyarı sistemleri” kurulması,
• Olayın ciddiyetini algılamayı sağlamak için “farkındalık ve sağlık okuryazarlığı”nın artırılması,
• Hızla yanıt verebilmek için “etki-etkilenebilirlik-risk analizleri”nin yapılması,
  
• “Afeti beklemeden yanıt verebilecek sistemler”in geliştirilmesi,
• Olay anını ve sonrasını yönetmek için “hane, mahalle, şehir, bölge, ülke planları”nın yapılması,
• “Sosyal destek ağları”nın kurulması,
  
• Olaylar bittikten sonra sağlıklı ve güvenli yaşam ortamlarına kavuşmak için “kırsalın korunması ve su, gıda, hava, toprak sağlayan rezerv alanların geliştirilmesi”,
• Dirençsiz toplumlar ve sistemler için “dirençlilik politikaları”nın hayata geçirilmesi,
• Kritik altyapıların ve bu yapılarda çalışanların kırılganlığını azaltmak için “noktasal risk haritaları hazırlanması ve eğitimli, uzmanlaşmış, deneyimli istihdam” sağlanması sayesinde.
  

Halk Sağlığı Mantığı ile Hareket Edilmeli

Sağlık için en iyiyi inşa ederken halk sağlığı mantığı ile hareket edilmeli: Koruma, önleme, erken tanı, herkese sağlık ve refah. Şehirlerde, yaşam ortamlarında halk sağlığı uygulamaları için “Sağlıklı Şehirler Projesi” ve “Sağlığı Geliştiren Belediyeler Uygulaması” (SAGEB) en güncel, geçerli, güvenilir ve arkasına kurumsal kararlılığı almış araçlardır (6,7). Bu araçların ortak özelliği; şehirlerin gerçek yüzünü, objektif, tarafsız bir bakış açısıyla ortaya koyabilmesi (Şehir Sağlık Profili) ve bütçe, insan kaynağı, zaman çizelgesi var olan, şehir sağlık profilinde ortaya çıkan boşlukları doldurmaya yönelik, gerçek hedeflerden oluşmasıdır (Şehrin Sağlığını Geliştirme Planı).

Sağlık için en iyiyisi, halk sağlığı mantığını benimsemiş liderler inşa edebilir (8). İnsanların temel ihtiyaçlarının karşılanması iyi sağlık ve refah için yeterli değildir. Her birey kendi sağlığından sorumludur ama bu sorumluluğu yerine getireceği yaşam ortamlarının sağlığından da liderler sorumludur. Özellikle de yerel düzeyde karar vericiler. Kararlara katılmayan, katkı vermeyen, sağlığı yalnızca ihtiyacı olduğunda arayan, satın almaya çalışan veya kendine sağlanması gerektiğini düşünen şehir sakinleri, gelecekte ortaya çıkabilecek “sağlıkta acil durumlar”da büyük zorluklar yaşayacaklardır. Sağlık için en iyiyi inşa etmek bir bilim ve sanat işidir. Biz buna “sağlığı geliştirmek” diyoruz.

Kaynaklar:

1. Evci Kiraz,E.D., “Sürdürülebilirlik Kavramı, Çevresel Etki Değerlendirme ve Stratejik Yaklaşım”, Kentli Dergisi, 10 (33), 64-69 (2019)
2. Evci Kiraz, E.D., “Sağlığın Sosyal Belirleyicileri”, Sağlık Düşüncesi Ve Tıp Kültürü Dergisi, 52-Güz,10-12 (2019)
3. Kiraz ED. Sağlık Etki Değerlendirmesi J Biotechnol and Strategic Health Res.
   2018;2(2):82-86
4. The European Health Report 2018, More than numbers – evidence for all, Highlights, WHO (2018)
5. The Global Risks Report 2022, 17th Edition, World Economic Forum, https:// www.weforum.org/reports/global-risks-report-2022
6. Evci Kiraz ED, Türkmen MO. Şehirde halk sağlığı kapasitesini artırmak ve liderlik. Evci Kiraz ED, editör. Şehir Sağlığı. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2021. p.1-4.
7. Evci Kiraz E.D., Yavuz C.I., Yardım N., Sağlığı Geliştiren Belediye (SAGEB) Uygulama Rehberi, Sağlık Bakanlığı Yayın No: 1203, Temmuz 2021, Ankara, ISBN: 978-975-590- 812-0
8. Tsouros, A.D., Sağlık ve sürdürülebilir kalkınma için şehir liderliği, Başarılı Sağlıklı Şehirler projeleri için kritik konular. (E.D. Evci, Çev.Ed.). Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği, Bursa, (2019).