Sürdürülebilirlik Parametrelerinde Türkiye Gerçekte Dünyanın Neresinde?

Türkiye, 2023 yılına kadar dünyanın en büyük 10 ekonomisinden biri olabilecek mi? Gelişmeler pek öyle görünmüyor. Ekonomik büyüklüğün temel ölçütlerinden Gayrisafi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) sıralamasında şu anda 18. konuma düşmüş durumdayız. Üstelik GSYİH’den kişi başına düşen miktara baktığınızda, bir anda 66. sıraya gerileyiveriyoruz. Ama bundan daha önemlisi, GSYİH tek başına neyi gösterir ki? Sürdürülebilir kalkınma açısından gerçek bir parametre midir? Hukuktan eğitime, kadınların toplumsal konumundan ekolojik ayakizine, gelir eşitsizliğinden yenilenebilir enerji kurulumlarına kadar uzanan onlarca alanda gelişme kaydetmeden, yaratılan “zenginliğin” tadını çıkarmak mümkün müdür? Ya da böyle bir büyümenin sonuçları çocuklarımızın, torunlarımızın hayatlarına refah ve mutluluk mu, yoksa kıtlık ve kaos olarak mı yansır?
Uluslararası endeksler, raporlar ve araştırmalarda gerçek yerimizi görmenin, sürdürülebilir bir kalkınma seferberliği için ilk ve temel adım olduğunu düşünüyor ve boyumuzun ölçüsüne bir de buradan bakmaya davet ediyoruz herkesi…
Berkan ÖZYER

Dosyada Değerlendirilen Parametreler

•  Küresel rekabet
•  İnovasyon
•  Basın özgürlüğü
•  Hukukun üstünlüğü
•  Eğitim
•  Sağlık
•  Kadının toplumsal yeri
• Ulaşım
•  Geridönüşüm
•  Şeffaflık
•  Organik üretim
•  Çalışan hakları
•  Seragazı salımı
•  Ekonomi
•  Güneş enerjisi
• Hayırseverlik

2015 yılı itibarıyla dünyanın en büyük 18. ekonomisinde yaşı­yoruz. Kişi başına düşen ge­lir 1980’den 2000’e 2235 dolardan ancak 4149 dolara çıkabilmişken bugün 10.482 dolar. Bu ekonomik verilerin yanına duble yolları, tünel­leri, gökdelenleri, altyapı yatırımları­nı, çılgın projeleri eklediğinizde kar­şınıza hızla kalkınma süreci yaşayan bir ülke manzarası çıkıyor. Peki, bu gerçekten sürdürülebilir bir kalkın­ma mı? Gelecek onyıllarda devam edebilecek mi? Ya da daha temel bir soru, bu büyüme mutluluk ve refah yaratıyor mu? Yoksa insani ve çevre­sel olarak “cepten mi” yiyoruz? Bu fiziksel ve maddi gelişme, biyolojik kapasitemizden ve insani varlığımız­dan mı eksiltiyor?
İlerleyen sayfalarda bulacağınız kapsamlı dosya konusu işte bu so­rulara odaklanıyor. Diğer ülkelerle ilişkisi “dört tarafımız düşmanlar­la çevrili” algısı temelli bir toplum olarak etrafımızda olan bitenleri kaçırıyor ve dolayısıyla uluslara­rası alanda kendimize bir konum bulmakta zorlanıyor olabiliriz an­cak bunu bizim yerimize yapan ve dünya sıralamasında Türkiye’nin yerini -biraz da üzüntü verici şekil­de- vurgulayan pek çok araştırma mevcut. Ve bu araştırmalar aslında ne kadar vasat, kırılgan ve hoyrat bir büyüme modelimiz olduğunu, dolayısıyla sürdürülebilir kalkınma yolunda onlarca açmaz ve tıkanık­lıkla çevrelendiğimizi, reddedilmesi mümkün olmayan bir netlikle orta­ya koyuyor.
Kalkınmadan sağlığa, eğitimden se­ragazı salımına, organik üretimden cinsiyet eşitsizliğine, patent, Ar-Ge ve inovasyon oranlarından kurum­sal hayırseverlik düzeylerine ka­dar pek çok başlığa odaklanan bu uluslararası araştırma ve endeksler Türkiye’nin gerçek konumu­nu, yani gerçek sürdürülebi­lir kalkınma parametrelerin­deki yerimizi gösteriyor.

Birleşmiş Milletler Bize Çok Mutlu Olmadığımızı Söylüyor
Peki bütün bu endekslere hızla bir göz attığımızda ne görüyoruz? İlk elden, 2003 sonrası yaşanan eko­nomik büyüme değerlendirildiğinde bir ara 15. sıraya kadar ilerlediği­miz ama sonrasında yavaş yavaş gerileyerek 18. sıraya oturduğumuz GSYİH oranlarının ne denli zayıf bir veri olduğunu. Çünkü gerçek so­nucu verecek olan kişi başı GSYİH sıralamasına baktığımızda bir anda dünyada 66. sıraya düşüveriyoruz.

Dolayısıyla kişi başına düşen geli­rin 10 yılda iki katına çıkmasının arka planında bilgi temelli bir ikti­sadi model değil, mevcut kaynak­lara bağlı, katma değersiz, “cepten yemeye” dayalı bir anlayış yatıyor gibi. Geçmişte devletin borcu ve IMF yapılandırmaları konuşulurken artık kamu yerine özel sektörün borcu ekonomiye yük bindirmeye başladı. Birçok uzman, inşaat ve özelleştirme merkezli ekonomik bü­yümenin sınıra çoktan dayandığını vurguluyor. Tam da bu nedenle kişi başı milli gelir 10 bin dolar seviye­sini aşamıyor ve mevcut ekonomi “Orta Gelir Tuzağına” yakalanma­nın önemli bir işareti olarak kabul ediliyor
Ama başta da söylediğimiz gibi, ekonominin ötesinde odaklanılması gereken son derece önemli başka başlıklar var: Sosyal gelişkinlik, ha­yattan memnuniyet, sağlık, mutlu­luk gibi… Ve bu başlıklarda konu­mumuz en hafif tabirle “ortalama” olarak değerlendirilebilir. Birleşmiş Milletler tarafından 1990 yılından bu yana yayınlanan ve gelişmişlik seviyesi konusunda dünyadaki te­mel araştırmalardan İnsani Kalkın­ma Endeksi’nde (Human Develop­ment Index – HDI) 69. sıradayız. Ülkelerin yaşam kalitesini üç alt başlık altında (temel insani ihtiyaç­lar, refah temelleri ve hoşgörü ile fırsatlar) inceleyen Toplumsal İler­leme Endeksi’nde (Social Progress Index) ise 58. konumdayız. Kişisel özgürlük (71.), hoşgörü (95.), basın özgürlüğü (117.) gibi göstergelerde ülke sıralaması daha da aşağıya ini­yor ne yazık ki.
Birleşmiş Milletler’in kişisel mut­luluğumuza dair de bir fikri var ve bize pek de mutlu olmadığımızı söylüyor. Kişi başı gelir verilerine sosyal destek, tercih özgürlüğü ve cömertlik gibi psikolojik faktörler eklenerek hazırlanan Dünya Mutlu­luk Raporu’nun (World Happiness Report) sıralamasında Türkiye 158 ülke arasında 76. Tam da bu nokta­ya dair Ekonomik Kalkınma ve İşbir­liği Örgütü’nün (OECD) hazırladığı Daha İyi Yaşam Endeksi ( Better Life Index) de önemli bilgiler veri­yor. Endeksteki hayattan memnu­niyet sıralamasında 32. sıradayız. Bir anda sıralamada yükseldiğimizi düşünmeyin, zira araştırmada zaten belirli bir gelişkinlik düzeyindeki 36 ülke yer alıyor (34 OECD ülkesi ile Brezilya ve Rusya). Yine aynı araş­tırma Türkiye’de insanların OECD ortalamasına göre çok daha fazla çalıştığını ancak daha az kazandı­ğını, iş dışında sosyal hayata vakit ayıramadığını da gösteriyor.

Felaket Tellallığı mı Gerçeklerle Yüzleşebilmek mi?
Kötümser bir tablo çizip felaket tel­lallığı yapmanın elbette büyük bir faydası yok ama kendi durumunu gerçek anlamda görebilen bireyler ve toplumlar, kendilerini değiştire­bilir ve uzun vadeli planlar yapabi­lirler. Ve sürdürülebilir kalkınma, tam da böyle gerçekçi tespitler ve uzun vadeli hedeflerle gerçekleştiri­lebilir. Kısa vadeli planlamalar ise, aslında her zaman insani ve çevre­sel kapasiteden çalmak anlamına gelir…
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın geçtiğimiz Nisan ayın­da vurguladığı gibi “ekonomi üç yıldır patinaj çekiyor”. Ama işte bu patinajın temelinde, merkezi karar almanın önündeki bürokrasi değil, üzerinde durulan “cepten yeme” alışkanlığı ve rahatlığı yatıyor. Ve hem insani hem de biyolojik olarak cepten yemenin tabii ki bir sınırı var…
Ve bu ikilemi aşabilmenin yolu, sürdürülebilir ve üretken, temeline bilgiyi koyan yeni bir ekonomi ve kalkınma modelinden geçiyor. An­cak bu da birbirini tanımadan nefret eden, kutuplaşmış bir toplum değil, müreffeh, hoşgörülü, yeni fikirlere açık, destekleyici bir toplum gerek­tiriyor. Tespitin klişeliği sizi yor­masın, ancak ilerleyen sayfalardaki pek çok değerlendirmenin “eğitim” vurgusuyla sona erdiği konusunda şimdiden uyaralım. OECD endeksin­de öğrenci becerileri sıralamasında sondan üçüncü olmamızın, yaşam koşullarına bir yansıması olmaması mümkün olabilir miydi?

Seçtikten Sonra…
Bu dergi bir genel seçim sürecinin tam ortasında yayınlanıyor. Elinize geçtiğinde ya seçime birkaç gün kalmış olacak ya da oyunuzu ver­miş ve 7 Haziran seçiminin sonuç­larını görmeye başlamış olacaksınız. Ancak biz dosyayı hazırlarken, tabii ki aklımızda seçimler ve endeksler hep bir aradaydı. Çok kısa bir süre önce İngiltere seçimlerinde, tüm partilerin seçim manifestolarında ve tartışmalarında yeni ekonominin, temiz teknolojilerin, yenilenebilir enerjinin ve ekolojinin hiç de azım­sanmayacak bir yer kapladığını gör­dük; ne yazık ki bizim ülkemizde, tüm seçim kampanyası boyunca, bu gerçek sürdürülebilir kalkınma baş­lıkları görece olarak çok az yer kap­ladı. Yine de bütün o kısır tartışma­ların yanı sıra, “yeni ekonominin” hukukla, katılımcılıkla, demokrasiy­le, fikir özgürlüğüyle ve tabii gerçek bir eğitim sistemiyle ilişkisi üzerine sözlerin çoğaldığını görmenin ufak da olsa mutluluğunu yaşadık…
Seçim öngörülerinden ve sonuç­larından tamamen azade biçimde hazırladığımız bu dosyanın temel amacı da zaten bu bakış açısını büyütmek, genişletmek; tartışmayı daha fazla boyutla zenginleştirmek; çok farklı kesimlerin konuya ilgisini yoğunlaştırmak. Türkiye’nin gelece­ğinin, ilerleyen sayfalardaki başlık­lara, araştırma sonuçlarına odaklan­maktan geçtiğine ve bunun da bir grup karar vericinin aklına fikrine bırakılamayacağına; tartışmanın se­lametinin hem boyut hem de düzey olarak genişlemesine bağlı olduğu­na inanıyoruz. Dolayısıyla seçim so­nuçları tabii ki önemli ama işlerimiz asıl şimdi başlıyor gibi…

OECD Endeksi’nde Türkiye: “Ara Sıra Karşılaştırma Yapmak Gerek”

Uluslararası Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD), Türkiye dahil 34 üye ülkeye Rusya ve Brezilya’yı katarak 2011’den bu yana “Daha İyi Yaşam Endeksi” isimli bir çalışma hazırlıyor. Yaşam kalitesi ve refahı ölçen endekste 11 ana başlık yer alıyor: Barınma, maddi durum, çalışma koşulları, sosyal ilişkiler, eğitim, çevre, siyasete sivil katılım, sağlık, hayattan memnuniyet, güvenlik ve iş-yaşam dengesi. Sıralamalar internet üzerinden incelenebildiği için kolaylıkla diğer ülkelerle karşılaştırma yapabilme imkanı veriyor. EKOIQ Yerel Yönetimler Editörü Sibel Bülay da, söz konusu endeksi değerlendirirken, “Gerçekten ne durumda olduğumuzu görmek için ara sıra başımızı kaldırıp konumumuzu uluslararası normlarla karşılaştırmakta yarar var” diyor.

Yunanistan feci bir ekonomik krizin orta­sında. “Yeni Türkiye”de her şey çok iyi gidiyor. Ama “Hayatından memnun mu­sun?’’ diye sorulduğunda Yunanlılardan farkımız yok! Yunanistan 36 ülke arasında 10 puan üze­rinden 4,7 ile son sırada. Türkiye ise 4,9 puanla 35. sırada.
Bu verileri OECD’nin 36 ülkede yaptığı “Better Life Index” araştırmasının sonuçlarından aldım. Bu çalışmada 11 ana konu ele alınmış ve Türkiye 11 konunun 10’unda en alt % 20’lik dilim içinde. Sivil katılım konusunda ortalardayız, bunun da iki nedeni var. İlk neden seçimlere katılım oranı­mızın Avrupa ülkelerine nazaran çok daha yük­sek olması. İkinci neden ise “Hükümet kanunlar yazılırken sivil topluma ve halka danışıyor mu” sorusuna hükümet üyeleri ve bürokratların ce­vap vermiş olması. Eminim bu soruya sivil top­lum cevap verecek olsaydı sonuç çok farklı olurdu.
Sonuçlara kısaca baktı­ğımızda yaşam kalite­mizde ciddi sorunlar olduğunu görüyo­ruz.
Sağlık, OECD or­talamalarına yaklaş­tığımız bir konu. 36 ülke arasında 28. sıradayız.
Türkiye’de halkın %67’si sağlığının iyi olduğunu düşünüyor. OECD’de bu oran %69. Bu göstergede gelir grupları arasında farklılıklar var. Örneğin geliri en üst %20 düze­yinde olanların %75’i sağlığının iyi olduğunu söylerken geliri en alt %20’de olanların %61’i sağlığı­nın iyi olduğunu söylüyor. Bugün Türkiye’de doğan bir çocuk ortala­ma 75 yıl; kız çocuklar 77; erkek çocuklar ortalama 72 yıl yaşayacak. OECD ortalaması ise 80 yaş.

Lise Eğitimi Oranında En Gerideyiz
Eğitim FE-LA-KET! Ve bu sonuçlar 4+4+4 uygulamasının başladığı yıl belirlendiğinden bu uygulamanın olumsuz etkileri henüz göstergelere yansımadı. Türkiye’de lise eğitimini tamamlamış yetişkin oranı %32. Bu çalışmanın kapsadığı 36 ülke içinde en düşük oran ve %75 olan OECD ortalamasının yarısından da düşük. Erkeklerin %36’sının lise diploması var ama 2013’te kadınlarda bu oran %27’e düşüyor (4+4+4 uygulama­sından sonra okuldan ayrılan kız öğrencilerde ciddi bir artış oldu­ğunu düşünürsek durum daha da kötüye gidiyor). OECD ortalamasın­da erkek ve kadın arasındaki fark %1. Diplomalı yetişkinlerde cinsiyet farkı en büyük olan ülkeyiz ve bu konuda da sonuncuyuz. 25-34 yaş arasına baktığımızda lise diploması olanların oranı %43’e yükseliyor. Ama bu konuda da %82 olan OECD ortalamasının hâlâ çok altındayız.

Kömürün Faturası Çocuklara
Türkiye’de konutundan memnun olanların oranı %67 ve bu konuda da 36 ülke arasından 36. sıradayız. OECD’de bu konut memnuniyeti %87 oranında. İçinde tuvaleti olan evde yaşayanların oranı OECD’de %97,9 iken Türkiye’de bu ortalama %87,3’e düşüyor ve yine en dipteyiz.
Çevre hem sağlık hem de yaşam kalitesini belirleyici en önemli un­surlardan biridir hiç kuşkusuz. Ve Türkiye bu konuda da 36. sırada. Halkımızın %33’ü yeşil alanlara eri­şiminin olmamasından şikayetçi.
Hava kirleticileri arasında PM10 (Particle Pollution), akciğerin en derinlerine yerleştiğinden ağır sağ­lık sorunlarına neden oluyor. Dün­ya Sağlık Örgütü PM10 sınır değer­lerini 20 μg/m3 olarak belirlemiş. Türkiye’de PM10 değerleri 35 μg/m3 düzeyinde ve hava kirliliği ko­nusunda 35. sıradayız. Ucuz olduğu için ısınmada kömür kullanımı ço­cuklarımızı hayat boyu kronik akci­ğer hastalığına mahkum etmiş görü­nüyor. Önümüzdeki yıllarda bunun maddi ve manevi yükünün çok ağır olacağından hiç kuşku duymayın.
İş ve Özel Yaşam Arasındaki Den­ge özellikle çocuklu aileler için ciddi bir sorun. Uzun çalışma saat­leri insan sağlığını ve iş güvenliğini olumsuz etkilediği gibi stresin art­masına da neden oluyor. 36 ülke arasında en uzun çalışma saatleri Türkiye’de. Türkiye’de yılda 1855 saat çalışılıyorken OECD ortalaması yılda 1765 saat. Haftada 50 saat ve üstü çalışanların oranı Türkiye’de %43 iken OECD ortalaması %9.
Seçim sürecinde hükümet Türkiye’de ne kadar iyi yaşadığımızı anlatırken muhalefet partileri olum­suzlukları anlatıyordu. Gerçekten ne durumda olduğumuzu görmek için ara sıra başımızı kaldırıp konu­mumuzu uluslararası normlarla kar­şılaştırmakta yarar var. Better Life Index raporunun verileri 2013 yı­lında toplanmış ve karşımıza çıkan resim üzücü. 2013-2015 arası bu konularda iyileşme sağlanmış mı­dır? Son iki yıl içinde memnuniyeti­mizi artıracak gelişmeler olduğunu düşünüyor muyuz? Sizce bugün nerelerdeyiz?

Gerekli Sıçrama İçin Reçete Hazır Ama…

Rekabette neredeyse her şeyin başı verimlilik. Ve Türkiye 2000’li yıllarda verimliliğini önemli ölçüde artırdı. Ancak tam da ortalama verimliliği artıracak ciddi bir değişim içine girilmesi gereken yıllarda iyileşmeler durdu. Bu aşamadan sonra yapılması gereken iyileştirmeler konusunda pek bir anlaşmazlık görünmüyor. Dünya Ekonomik Forumu’nun Küresel Rekabet Endeksi’nde 45. sırada gözüken Türkiye’nin durumunu, TÜSİAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu Direktörü İzak Atiyas EKOIQ için yorumladı.

Küresel rekabetin en önemli belirleyicilerin­den biri verimliliktir. Ve­rimlilik genel olarak iki biçimde ölçülebilir: İşgücü verimliliği ve toplam faktör verimliliği. İşgücü verimliliği basit olarak katma değerin çalışan sayısına oranı olarak hesaplanır. Toplam faktör verimliliği ise girdi olarak sadece işgücünü değil, kullanı­lan sermayeyi de göz önünde bulundurur ve üretim birimleri­ni (şirketler, ülkeler) kullanılan girdiler eşitken üretebildikleri katma değere göre karşılaştırır. Yani hangi birim aynı miktarda girdi kullanarak daha fazla üre­tim yapabiliyorsa, onun toplam faktör verimliliği daha yüksek­tir. Toplam faktör verimliliği bir anlamda ülke veya şirketlerdeki teknoloji düzeyini ölçer.
2000’li yıllarda, özellikle de 2008 krizine kadar Türkiye’de hem işgücü verimliliği hem de toplam faktör verimliliği önemli ölçüde arttı. Bu durum, Türkiye’nin zaten ge­çirmekte olduğu ya­pısal değişime önemli katkıda bulundu. Ya­pısal değişim terimi ile ülkelerde verimli­liği genellikle düşük olan tarım kesiminin özellikle istihdamda­ki payının azalması, buna karşılık sanayi ve hizmetlerin (özellikle işgücü verimliliğinin görece yüksek ol­duğu hizmet sektörleri) payının artması kastedilir. İşgücünün tarımdan sanayi ve hizmetlere kayması hem ortalama verimliliği hem de tarımdaki işgücü verimli­liğini artırır. Yaptığımız analizler, özellikle son 20-30 yılda ortalama işgücü verimliliğinin artmasında bu yapısal değişimin katkısının yüksek olduğunu gösteriyor. Bir anlamda sanayi ve hizmetler, ta­rımdan kopan işgücünü istihdam edebilmiş, böylece ortalama verim­liliğin artmasına katkıda bulunabil­miş. Buna karşılık özellikle toplam faktör verimliliği 1990’larda çok yavaş arttı. 2000’li yılların özellikle ilk yarısında bu gösterge de önemli artışlar kaydetti.
Bu nasıl oldu? Bir yandan ulusla­rarası ortam ve artan uluslararası likidite yardımcı oldu. Bir yandan bu yıllarda Türkiye’de kurumsal çerçevede de önemli iyileşmeler kaydedildi. Örneğin rekabet poli­tikası etkin bir biçimde uygulan­dı, böylece piyasaya yeni giren şirketler pazar paylarını artırabil­di. Kamu kurumları genel olarak özel sektörün farklı unsurlarına eşit mesafede davrandı, ayrımcılık görece sınırlı kaldı. Bu anlamda Türkiye, Avrupa Birliği adaylık sü­recinin getirdiği kurumsal iyileşme gereksinimlerinin büyük yararını gördü. Belki de bu etkenler saye­sinde Anadolu Kaplanları olarak adlandırılan illerdeki şirketlerin verimliliği görece hızlı bir biçimde arttı, bu illerin üretim, istihdam ve ihracat içindeki payı yüksel­di. İstanbul, Bursa, Kocaeli gibi geleneksel sanayi merkezlerinde verimlilik hâlâ daha yüksek ve bu merkezler hâlâ üretim ve ihracatın büyük bir bölümünü gerçekleştiri­yor. Ancak aradaki farklar bir mik­tar azaldı. Yani bu dönemde büyü­me daha kapsayıcı oldu ve ülkede kutuplaşma azaldı.

Ciddi Bir Değişim Şart Ama…
Ancak bu iyileşmelere rağmen Türkiye’nin yüksek teknolojili bir büyüme patikasına girdiğini söy­lemek çok zor. İhracatta otomotiv gibi orta düzeyde teknoloji içeren ürünlerin payı arttı ama yüksek teknoloji içeren ürünlerin payı hâlâ çok düşük. Türkiye’nin ihraç ürünlerinin teknoloji düzeyi arttı ama hâlâ fazla sofistike ürünler ih­raç etmiyoruz. Özellikle küçük öl­çekli şirketlerde verimlilik, örneğin Doğu ve Orta Avrupa ülkelerinin çok gerisinde. Yani yapısal deği­şiklik çok iyi ama aynı zamanda büyüme macerasının görece daha kolay olan bir aşamasına tekabül ediyor.
Dolayısıyla Türkiye’nin daha kişi başına yüksek milli gelir düzeyleri­ne ulaşabilmesi için zaten yeni bir sıçrama içine girmesi lazımdı. Bir yandan daha fazla araştırma-geliş­tirme ve inovasyon ile daha ileri teknolojilere kaymak, bir yandan da özellikle küçük ölçekli işletme­lerin, belki çok ileri teknolojiler kullanarak değil ama ortalama ve­rimliliği artıracak ciddi bir değişim içine girmesi gerekiyordu. Bu da muhtemelen eğitimde bir sıçra­ma ve kayıt dışılığın azalması anlamına geliyordu.
Şu anda Türkiye’nin bu değişi­min hazırlığı içinde olduğunu söylemek çok zor. Krizden son­ra ama özellikle son 2-3 yılda kurumsal iyileşmeler tamamen durdu, AB hedefi zayıfladı. Ba­ğımsız olması gereken kamu kurumlarının daha yakın siyasi kontrol altında olduğuna dair çok belirti var. Genel olarak gü­ven azaldı, kutuplaşma arttı. Ya­tırımcıların kurallara ve hukuka güvenini azaltacak birçok gelişme oldu. Ekonomide reform çabası büyük ölçüde durdu. Verimlilik göstergelerinde de önceki döneme göre son birkaç yıldır ciddi bir du­rağanlık var.
Neler yapılması gerektiği konusun­da pek anlaşmazlık olduğunu san­mıyorum. Yapılması gerekenlerin bir kısmı teknik olarak kolay, bir kısmı ciddi kapasite ve koordinas­yon gerektiriyor. Ama her şeyden önce kuralların adil bir biçimde oluşturulacağına, ayrımcı olmayan bir biçimde uygulanacağına ve ge­nel olarak hukukun üstünlüğüne dair bir beklentinin oluşması gere­kiyor. Kuşkusuz böyle bir beklen­tinin oluşması için ise her şeyden önce siyasetin tepesinde bu yönde bir istek gerekiyor.