EKOIQ
Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın olmazsa olmazlarından biri olarak kabul edilen demokrasi hedefi, 2023 yılında da istenen seviyeye varamadı. Artan çatışmaların da etkisiyle küresel demokrasi endeksi geriledi. Türkiye ise “hibrit demokrasi” kategorisinde kalmaya devam etti.
İfade özgürlüğü, Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi’nin 19. Maddesi’nde güvence altına alınmış temel bir insan hakkı. Ancak dünya genelinde, birçok hükümet ve otoriter yönetim biçimleri ifade özgürlüğünü ve demokrasiyi ya hiçe sayıyor ya da yeterince uygulamıyor.
Birleşmiş Milletler’in (BM) temel değerlerinden biri olarak demokrasi, 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi’nin de önemli maddelerinden biri. 2015 yılında kabul edilen gündemde, “demokrasinin, iyi yönetişim ve hukukun üstünlüğü ile ulusal ve uluslararası düzeyde destekleyici bir ortamın, sürdürülebilir kalkınma için temel olduğu” dünya liderleri tarafından taahhüt edildi. Tüm bunlara paralel olarak BM, iyi yönetişimi teşvik etmeye, seçimleri izlemeye, sivil toplumu desteklemeye, demokratik kurumları ve hesap verebilirliği güçlendirmeye ve çatışma yaşanan ülkelerde çatışma sonrası yeni anayasaların hazırlanmasına yardımcı olmaya çalışıyor.
Demokrasiye Hizmet Edecek Bir Yapay Zeka Hedefi
BM ayrıca her yıl 15 Eylül tarihini “Uluslararası Demokrasi Günü” olarak kabul etti. Günle küresel anlamda demokrasinin son durumu gözden geçiriliyor ve demokrasi bilincinin gelişmesine gayret ediliyor. Uluslararası Demokrasi Günü’nün 2024 teması ise iyi bir yönetişim aracı olarak yapay zekanın önemine odaklanıyor. Tema kapsamında özellikle Küresel Güney’de yaşayanlar başta olmak üzere tüm dünya vatandaşlarının yapay zeka araçlarına erişiminin sağlanması ama bir yandan da yapay zeka geliştiren, dağıtan ve kontrol eden şirketler ile son kullanıcılar için daha geniş bir hesap verebilirlik çerçevesinin belirlenmesi çağrısı yapılıyor.
Uluslararası Demokrasi Günü’nün 2024 teması üzerine bir açıklama yapan Genel Sekreter António Guterres de, yapay zekanın kamu katılımını, eşitliği, güvenliği ve insan gelişimini artırma potansiyeline sahip olduğunu belirtmekle birlikte “denetimsiz bırakıldığında” tehlikelerinin “demokrasi, barış ve istikrar üzerinde ciddi etkiler” yaratabileceği konusunda uyarıda bulunuyor.
Türkiye’nin Durumu
The Economist dergisinin bir parçası olarak faaliyet gösteren, bir araştırma ve analiz kuruluşu olan Economist Intelligence Unit’in (EIU) 2024 yılında güncellediği Dünya Demokrasi Endeksi, küresel anlamda demokrasinin son durumu hakkında bilgiler veriyor. Ülkeleri çatışmalar, işlevsel bir hükümet, siyasi kültür ve sivil özgürlükler bağlamında değerlendiren endeks, en iyiden kötüye doğru, “tam demokrasi”, “kusurlu demokrasi”, “hibrit demokrasi” ve “baskıcı rejim” kavramlarıyla yine aynı ülkeleri sınıflandırdı.
Endekste, 24 ülke tam demokrasi, 50 ülke “kusurlu demokrasi”, 34 ülke “hibrit demokrasi” ve 59 ülke de “baskıcı rejim” kategorilerine girdi. Küresel demokrasinin durumunu gösteren yıllık endeks, artan çatışmalar nedeniyle, toplam puanında 2022’de 5.29’dan, 2023’te 5.23’e düşüş kaydetti. 2023’te Paraguay ve Papua Yeni Gine, “hibrit rejimler”den “kusurlu demokrasiler” düzeyine indi. Yunanistan “tam demokrasi” statüsüne yükseldi, ancak Şili “kusurlu demokrasi” olarak yeniden sınıflandırıldı. Pakistan “baskıcı rejim” seviyesine gerilerken, Angola “hibrit rejim”e yükseltildi.
Endekste, Türkiye’nin ise 167 ülke arasında 102’nci olarak “hibrit rejim kategorisi içinde alt sıralara yakın” olduğu belirtildi. 2023 raporuna göre geçen yıl 103’üncü sırada yer alan Türkiye, bir sıra yükselerek 4.33 puan ile sıralamada 102’nci oldu.
2023’te sadece 32 ülke endeks puanını artırdı ve bu da küresel ölçekte bir duraklama ve gerileme tablosu çizdi. Küresel gerilemenin çoğu, otoriter rejimlerin daha da kökleşmesi ve “hibrit rejim” olarak sınıflandırılan ülkelerin demokratikleşme çabalarının başarısız olmasıyla yaşandı.
